Wij van Theatermakers Achterhoek stelden 3 jaar geleden ons tot doel om de voorstelling te spelen in alle  plaatsen in Nederland waar heksenvervolgingen hebben plaatsgevonden. Dat vinden we nog steeds, maar ‘al doende’ -want we zijn al geweest in Bredevoort, Onstwedde, Oudewater, etc. - realiseren we ons ook dat dit een zware opdracht is.

​

In deze rondreis door ons land en door de geschiedenis, vallen ons ook de verschillen op tussen plaatsen waar we spelen. 

Niet alleen in het landschap, tussen de uitersten als het vlakke land of het eilandengebied, het stedelijke naast het platteland, ook de context is steeds anders, culturele en met name ook verschillen in de religie en de opvattingen die daarmee samenhangen. Zo komen we nu in Zeeland uit. Wel ècht het uiterste einde in de diagonale lijn van het Groningse Hoge Land naar Middelburg in Zeeland, op het Zeeuwse eiland Walcheren. Waar ook mensen werden beschuldigd van toverij. En waar de rechtbank was gevestigd waar de vonnissen werden uitgesproken.

​

Ook in Zeeland lag het karakter van beschuldigingen weer anders en vooral ook de ‘rechtsgang ’verliep heel anders dan bijvoorbeeld in Noordoost Groningen. Het aantal verbrandingen is in Zeeland heel beperkt gebleven, er zijn gegevens bekend over 37 rechtszaken, gevoerd vanwege ‘toverij’ kwesties, en in 3 gevallen, (je zou na Groningen bijna gaan spreken van “slechts” 3) heeft dat geleid tot veroordeling tot de brandstapel. In Vlissingen werd in 1541 Catharina Onbaart, een waarzegster die oorspronkelijk uit Brugge kwam en daar ook al was veroordeeld, vanwege haar duivelskunsten ter dood veroordeeld en naar de brandstapel gevoerd. En meer dan 20 jaar later, in 1565 werden 2 vrouwen ter dood veroordeeld en verbrand.

Digna Robberts was door Lysbeth Janne Frederickx uitgescholden voor "weermaakster", dat was volgens Digna een valse beschuldiging, Digna wilde haar verhaal doen en daarom werden beide vrouwen opgesloten voor de duur van het proces. Lysbeth overleed in de gevangenis aan een gebroken hals, daar werd Digna van beschuldigd en voor veroordeeld. 

In de gevangenis heeft Digna na mishandelingen bekend met "schadelijke toverij" schepen te hebben doen vergaan, mensen kreupel te hebben getoverd en Lysbeth te hebben gedood.In datzelfde jaar werd Geertruid Bakkers door de baljuw aangeklaagd, ook voor schadelijke toverij. Zij werd ook veroordeeld en verbrand.

​

Natuurlijk had ook Zeeland te doen met ”toverij".  Hier spreken we vooral van waarzeggers en duveljagers. En het grote gevaar was natuurlijk ook hier de duivel, maar we vinden geen verhalen over nachtelijke bijeenkomsten van heksen, niet over vrouwen die een verbond hadden met de duivel, (de ter dood veroordeelde en gebrachte Cathalina Ontbaart uitgezonderd) en niet over vliegen op bezemstelen. Heksenjachten, zoals in andere delen van Nederland, waardoor mensen uit angst en wanhoop elkaar gingen beschuldigen, kwamen hier niet echt voor. In Zeeland ging het vooral over individuele personen die konden waarzeggen en die konden toveren, of onttoveren. Ook mannen. Je ging naar een waarzeggers of een ‘duveljager’ om raad, om een antwoord te vinden op vragen en onzekerheden. Vaak betaalde je daar ook voor. 

Mensen zochten hun heil bij een ‘toovenaar(se) ‘om een ziek persoon of een koe te ‘onttoveren’, min of meer ‘professionele’ magiërs, meestal eenvoudige mensen -net als hun ‘slachtoffers’-, en soms afkomstig uit een ander deel van het land.

 

Na de Provinciale Synode van Zeeland in 1602 gingen de kerken een grotere rol spelen in de bestrijding van tovenaars en waarzeggers en ze bestraffen. Toveren of onttoveren, bijvoorbeeld door een ziek persoon te zegenen, en waarzeggen hoorden, net als bedevaarten, bij "het oude geloof”. Het ging er de kerkenraden om dat de gelovigen zich niet moesten inlaten met "duivelskunsten". Want met toverij leid je de gelovigen af van de waarachtige God en kan Satan ze verleiden, dat was "gruwelijke duivelskunst" en duivelskunstenarij was zware misdaad. “Heksenjachten” zoals in Brabant en Limburg, waar slachtoffers elkaar beschuldigden van hekserij hebben hier niet plaatsgevonden.

De kerk legde straffen of sancties op zoals bijvoorbeeld uitstel van de attestatie, uitsluiting van het avondmaal, of geseling en zelfs brandmerking, vaak gevolgd door verbanning voor langere tijd, 30 tot 60 jaar. Of de misdaad werd met naam en toedracht van de kansel afgeroepen dus was je voor het leven getekend binnen je eigen gemeenschap.

​

Gillis Snouck moest een uur te pronk staan op de markt, omringd door zijn eigen boeken en papieren, die, nadat hij een half uur te pronk had gestaan voor zijn ogen werden verbrand. Daarna werd hij voor 30 jaar verbannen. De sociale en kerkelijke druk waren groot, men leefde met veel angst, voor de duivel vooral maar ook voor de magistratuur en de kerk.
 

In Middelburg gedenken we:

Catharina Onbaart

Vlissingen 1541 (verbrand)

​

Digna Robberts         

Veere 1565 (verbrand)

​

Geertruid Bakkers    

Veere 1565 (verbrand)